Địa điểm Chiến thắng Yếu khu Quân sự Trảng Bom thường được người dân địa phương gọi với cái tên quen thuộc là Công viên Chiến thắng Yếu khu Quân sự Trảng Bom tọa lạc tại Quốc lộ 1A, khu phố 4, thị trấn Trảng Bom, huyện Trảng Bom, tỉnh Đồng Nai. Đây là địa điểm được Huyện ủy, UBND huyện Thống Nhất – nay là huyện Trảng Bom dựng bia ghi dấu sự kiện Chiến thắng Yếu khu Quân sự Trảng Bom năm 1951 – Một khu quân sự trọng yếu của thực dân Pháp ở Biên Hòa.
Yếu khu Quân sự Trảng Bom nằm cách Thành phố Biên Hòa khoảng 20km về phía Đông. Thực dân Pháp xây dựng Yếu khu Quân sự Trảng Bom nhằm mục đích bảo vệ từ xa thị xã Biên Hòa và thành phố Sài Gòn. Đây còn là chốt chặn để địch kiểm soát hành lang liên lạc kháng chiến từ Chiến khu Đ về Bà Rịa – Vũng Tàu, là bàn đạp để chúng đánh phá vùng căn cứ Định Tân, huyện Vĩnh Cửu.
* Ý nghĩa lịch sử của Chiến thắng Yếu khu Quân sự Trảng Bom
Chiến thắng Yếu khu Quân sự Trảng Bom là chiến thắng quan trọng, là trận đánh đầu tiên tiêu diệt một Yếu khu Quân sự của thực dân Pháp ở Đông Nam bộ; thể hiện sự lãnh đạo sáng tạo, quyết định đường lối chiến lược, chiến thuật tài tình của Phân liên khu miền Đông, Tỉnh ủy – Ủy ban hành chính kháng chiến – Tỉnh đội tỉnh Thủ Biên đặc biệt là dưới sự chỉ huy tài tình của đồng chí Huỳnh Văn Nghệ – Tỉnh đội trưởng Thủ Biên; thể hiện sự phối hợp tác chiến đồng bộ, đúng kế hoạch và chiến đấu anh dũng của Tiểu đoàn 303, Đại đội Lam Sơn, Đại đội Nguyễn Văn Nghĩa, Đội Biệt động tỉnh Thủ Biên, Đội pháo Binh tỉnh Thủ Biên, Lực lượng vũ trang nhân dân huyện Vĩnh Cửu, Đội vũ trang tuyên truyền huyện Xuân Lộc.
Trận đánh Yếu khu Quân sự Trảng Bom là trận đánh tiêu diệt đầu tiên một yếu khu quân sự của thực dân Pháp ở miền Đông Nam bộ. Thắng lợi của trận đánh đã gây tiếng vang lớn, làm cho địch sa sút tinh thần; cổ vũ mạnh mẽ tinh thần đấu tranh của quân và dân Biên Hòa; phá được bàn đạp tấn công của địch vào Chiến khu Đ, làm chủ con đường huyết mạch quốc lộ 1 từ Trảng Bom đến Biên Hòa; mở thông hành lang chiến lược từ chiến khu Đ về các huyện Long Thành và tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, tạo điều kiện cho lực lượng kháng chiến liên lạc an toàn với Chiến khu Đ góp phần quan trọng vào thắng lợi của ta trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp ở Biên Hòa – Đông Nam bộ nói riêng và Nam bộ nói chung.
Bia ghi dấu sự kiện Chiến thắng Yếu khu Quân sự Trảng Bom là một công trình lịch sử văn hóa phản ánh truyền thống đấu tranh hào hùng của quân dân Biên Hòa – Đồng Nai nói riêng, Đông Nam Bộ nói chung dưới sự lãnh đạo của Đảng. Đây là “Địa chỉ Đỏ” góp phần trong việc tuyên truyền, giáo dục về tinh thần yêu nước của các tầng lớp nhân dân, đặc biệt với thế hệ trẻ.
Di tích “Địa điểm Chiến thắng Yếu khu Quân sự Trảng Bom” ghi dấu chiến thắng vang dội của quân dân Trảng Bom – Thống Nhất nói riêng và Biên Hòa – Đồng Nai nói chung trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Sự kiện lịch sử này đã đi vào lịch sử tỉnh nhà, lịch sử dân tộc và khắc sâu trong ký ức bao thế hệ nhân dân Biên Hòa – Đồng Nai; thể hiện tinh thần yêu nước quật khởi, đấu tranh bất khuất, anh dũng của quân dân Đồng Nai trong công cuộc chống kẻ thù xâm lược.
Với giá trị lịch sử và ý nghĩa to lớn trên, “Địa điểm Chiến thắng Yếu khu Quân sự Trảng Bom” được UBND tỉnh xếp hạng di tích lịch sử theo quyết định số 3277/QĐ-UBND ngày 23/10/2015.
* Đôi nét về kiến trúc
Bia chiến thắng yếu khu Trảng Bom được khởi công xây dựng ngày 14/12/2001, gồm các hạng mục: Bức phù điêu, Bia kỷ niệm chiến thắng, công viên. Được trùng tu và nâng cấp vào năm 2011. Toàn thể công trình hiện nay bao gồm: bức phù điêu, bia kỷ niệm, cầu vòng nối hai đầu phù điêu bố trí hoa văn chim lạc trên mặt trống đồng dân tộc tượng trưng cho cầu kết nối Nam – Bắc; 02 cánh tay nâng ngôi sao vàng năm cánh tượng trưng cho sự chào mừng chiến thắng; 01 lư hương bằng đá trước tấm bia và hệ thống chiếu sáng tại công viên, hệ thống hàng rào xung quanh.
Trong đó nổi bật nhất của công trình phải kể đến là Bức phù điêu mô tả hình ảnh toàn cảnh trận chiến đấu ác liệt giữa các chiến sỹ Tiểu đoàn 303, đội biệt động, đội pháo binh tỉnh Thủ Biên, đại đội Nguyễn Văn Nghĩa, đại đội Lam Sơn và lực lượng vũ trang các huyện Vĩnh Cửu, Xuân Lộc với giặc Pháp. Nơi đây ghi dấu sự kiện chiến thắng yếu khu Trảng Bom ngày 20/7/1951. Yếu khu Trảng Bom là một cứ điểm quân sự của Pháp ở Biên Hòa, cách thị xã Châu Thành (Biên Hòa) 21 km về phía bắc, thuộc huyện Vĩnh Cửu (ngày nay là thị trấn Trảng Bom, huyện Trảng Bom). Yếu khu này do một đại đội lính lê dương Pháp thuộc trung đoàn 22 thuộc địa đóng giữ với 4 lô cốt và vòng rào chắc chắn. Nhiệm vụ của yếu khu Trảng Bom là bảo vệ giao thông đường bộ (quốc lộ I), đường sắt xuyên Việt, đồng thời là một căn cứ bàn đạp để đánh chiến khu Đ từ phía nam, bảo vệ các cơ sở kinh tế của Pháp (các sở cao su). Để bảo vệ chiến khu Đ, mở lại liên lạc giao thông từ căn cứ về các huyện, tạo điều kiện đẩy mạnh công tác phá hoại kinh tế địch, Tỉnh đội Thủ Biên (tháng 5/1951 hai tỉnh Thủ Dầu Một và Biên Hòa sáp nhập thành tỉnh Thủ Biên) chủ trương mở các cuộc tiến công đánh diệt yếu khu Trảng Bom. Trận đánh do đồng chí Huỳnh Văn Nghệ – Tỉnh đội trưởng Thủ Biên trực tiếp chỉ huy. Trận đánh đã thu được nhiều thắng lợi. Ta diệt 50 lính lê dương, phá hủy một số xe bọc thép của yếu khu. Ngay trong đêm, công nhân cao su Trảng Bom dùng xe của sở cao su giúp bộ đội chuyển toàn bộ vũ khí, đạn dược chiến lợi phẩm gồm hàng trăm súng trường, tiểu liên, hàng tấn đạn về bờ sông Đồng Nai để qua sông về chiến khu Đ an toàn.
* Đôi nét về Trận đánh Yếu khu Quân sự Trảng Bom
Nhằm mở rộng vùng kháng chiến giành lại thế chủ động trên chiến trường, Tỉnh ủy Thủ Biên đã chủ trương mở nhiều cuộc tấn công vào căn cứ địch và đánh tan các cuộc càn quét của địch vào các căn cứ kháng chiến trong đó đặt kế hoạch phải tiêu diệt được Yếu khu Quân sự Trảng Bom nhằm phá bàn đạp của địch đánh vào Chiến khu Đ và mở rộng hành lang giao liên từ Căn cứ về Long Thành, Bà Rịa – Vũng Tàu.
Để tiến hành trận đánh Yếu khu Quân sự Trảng Bom, ta chuẩn bị lực lượng gồm: Đại đội 55, 60, 65, 70 của Tiểu đoàn 303; Đội Biệt động và Đội pháo binh tỉnh Thủ Biên, Lực lượng vũ trang tuyên truyền huyện Xuân Lộc, Đại đội Lam Sơn, Đại đội Nguyễn Văn Nghĩa và lực lượng vũ trang nhân dân huyện Vĩnh Cửu.
Ban Chỉ huy trận đánh được thành lập do đồng chí Huỳnh Văn Nghệ – Tỉnh đội trưởng Thủ Biên làm Chỉ huy trưởng, đồng chí Lê Văn Ngọc – Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn 303 làm Chỉ huy phó, đồng chí Tạ Minh Khâm Tiểu đoàn phó Tiểu đoàn 303 phụ trách chỉ huy lực lượng xung kích. Ban Chỉ huy trận đánh đã đề ra kế hoạch tác chiến và phân công nhiệm vụ như sau: 75 chiến sĩ của Đội Biệt động tỉnh Thủ Biên và Đại đội 55 của Tiểu đoàn 303 sẽ hóa trang giả làm công nhân sở đá tập kích vào cổng chính. Các chiến sĩ còn lại của Đại đội 55 và Đại đội 65 của Tiểu đoàn 303 ém quân tại bìa rừng cách Yếu khu 500 mét, sẵn sàng đánh chiếm Yếu khu khi lực lượng tập kích ở cổng chính nổ súng. Đại đội 60, 70 của Tiểu đoàn 303 và lực lượng vũ trang nhân dân huyện Vĩnh Cửu, Đại đội Nguyễn Văn Nghĩa bố trí, mai phục hai bên Quốc lộ 1 (đoạn từ Hố Nai đến Trảng Bom) phá đường, chặt cây, lập chướng ngại vật, nổ súng chặn đánh địch từ Tiểu khu Biên Hòa lên chi viện. Đội vũ trang tuyên truyền huyện Xuân Lộc phá đường quốc lộ 1 đoạn An Lộc, Dầu Giây và chặn chi viện từ Xuân Lộc xuống Trảng Bom. Đội pháo binh tỉnh Thủ Biên bắn vào ga Hố Nai. Đại đội Lam Sơn tấn công vào đồn lính Pạt-ti-dăng ở sân banh thị trấn Trảng Bom; sau đó cùng với cán bộ, du kích thị trấn Trảng Bom đấu tranh, tuyên truyền giải tán tề ngụy trong thị trấn.
Đồng chí Nguyễn Văn Phòng – Đại đội trưởng, đồng chí Trần Bá Thạnh – Đại đội phó, Đại đội Lam Sơn cùng một Tổ Trinh sát của Đại đội Lam Sơn được phân công khảo sát, điều nghiên Yếu khu Quân sự Trảng Bom, tạo cơ sở cho việc hoạch định phương án, kế hoạch tấn công.
Với thời gian chuẩn bị khẩn trương, các cán bộ lực lượng vũ trang của ta đã đặc biệt chú trọng công tác tuyên truyền, vận động quần chúng nhân dân lao động hiểu rõ chính sách cai trị tàn bạo hà khắc của địch, vận động khơi dậy tinh thần yêu nước, yêu Tổ quốc Việt Nam. Nhân dân đã cảm mến tin cậy bộ đội, quyết tâm cùng với bộ đội góp phần kháng chiến thắng lợi. Với tinh thần yêu nước, trách nhiệm của mình, công nhân sở đá đã đưa quần áo lao động của mình cho bộ đội mặc, giao xe chở bộ đội vào đánh đồn địch ở Yếu khu Quân sự Trảng Bom, giữ bí mật tuyệt đối cho đến khi trận đánh diễn ra…
Để theo dõi quy luật hoạt động của địch, Lực lượng trinh sát của Đại đội Lam Sơn được phân công tiếp xúc với Công đoàn cao su Trảng Bom. Sau đó, Công đoàn giới thiệu lực lượng trinh sát vào ở nhà bà Năm Mỹ. Gia đình đã đào hầm ở gầm giường phòng khi địch vào nhà bà kiểm tra, bộ đội có chổ ẩn nấp, tránh bị phát hiện. Được sự giúp đỡ của gia đình bà Năm Mỹ, Tổ trinh sát Đại đội Lam Sơn gặp Hương quản Đức để tiếp xúc, nắm tin tức và lấy giấy tờ tạo điều kiện hợp pháp khi địch kiểm tra, xét hỏi. Tiếp theo, Tổ trinh sát Đại đội Lam Sơn gặp ông Lê Minh Hưng làm bồi Tây trong Yếu khu Quân sự Trảng Bom, từ đó giúp tổ trinh sát nắm được sơ đồ bố phòng của địch. Đặc biệt, Tổ trinh sát đã đến ở gia đình Má Năm Chừng ở đối diện cổng Yếu khu Trảng Bom, Má đã cho lực lượng trinh sát của ta bám quán để điều nghiên, nắm bắt tình hình địch; nuôi lực lượng trinh sát trong thời gian ở nhà Má.
Sau một thời gian bám địa bàn, nhờ làm tốt công tác binh vận, dân vận, bám cơ sở mật và được quần chúng nhân dân che chở, cung cấp thông tin lịch trình sinh hoạt của bọn lính ở chi khu. Công tác điều nghiên trận đánh thu được nhiều kết quả. Từ kết quả thu được trong quá trình điều nghiên, trinh sát, đồng chí Huỳnh Đức Chánh – Tổ Trinh sát đã lập sa bàn bằng đất để Tỉnh đội thực tập và thử nghiệm kế hoạch trận đánh. Do đã thực địa trước phương án tác chiến bằng sa bàn nên khi tiến hành trận đánh rất thành thạo. Toàn bộ các vị trí và quy luật hoạt động của địch trong Yếu khu được bộ đội ta nắm rõ.
Bằng ý chí quyết tâm của Tỉnh ủy Thủ Biên, với phương châm: “Tích cực đánh địch trên thế chủ động, làm chủ và tiến công, tiến công và làm chủ, đánh chắc, đánh nhanh và chắc thắng, tiêu diệt sinh lực địch ở Yếu khu Quân sự Trảng Bom, phá tan kế hoạch bao vây, chia cắt, phong tỏa của địch, tạo bước phát triển mới ở các vùng trong tỉnh Thủ Biên”. Do đó công tác chuẩn bị điều nghiên trận đánh rất cẩn trọng, nhất là công tác nắm tình hình địch. Kết quả của công tác chuẩn bị đã đảm bảo cho trận đánh có nhiều yếu tố thắng lợi.
Theo đúng kế hoạch tác chiến đề ra, khoảng 16 giờ ngày 20/7/1951, hai xe căm nhông của sở đá Bàu Cá chở 75 Chiến sĩ của Đội biệt động tỉnh Thủ Biên và Đại đội 55 của Tiểu đoàn 303 hóa trang thành công nhân sở đá từ Bàu Cá tiến về Yếu khu Quân sự Trảng Bom.
Đúng 16 giờ 45 phút ngày 20/7/1951, bọn lính trong Yếu khu ra sân đá bóng, cũng là lúc hai xe căm nhông chở 75 chiến sĩ hóa trang thành công nhân về đến cổng Yếu khu. Địch chưa kịp ra kiểm tra, xét hỏi, các chiến sĩ nhanh chóng bắn hạ tên lính gác cổng, xông vào dùng bộc phá đánh các tháp canh và lô cốt, chiếm xe bọc thép. Sau đó, các chiến sĩ còn lại của Đại đội 55 và Đại đội 65 của Tiểu đoàn 303 tỉnh Thủ Biên phục kích ở bìa rừng, xung quanh khu vực Yếu khu Quân sự Trảng Bom (trong đó có vị trí xây dựng Bia chiến thắng Yếu khu hiện nay), nhanh chóng tiến vào phối hợp với 75 chiến sĩ đánh chiếm các vị trí trong khu trung tâm và ba nhà lính.
Cùng lúc, Đại đội 60, 70 của Tiểu đoàn 303 và Lực lượng vũ trang nhân dân huyện Vĩnh Cửu, Đại đội Nguyễn Văn Nghĩa bố trí, mai phục hai bên quốc lộ 1 (đoạn từ Hố Nai đến Trảng Bom) phá đường, chặt cây, lập chướng ngại vật, nổ súng chặn đánh địch từ Tiểu khu Biên Hòa lên chi viện. Đội vũ trang tuyên truyền huyện Xuân Lộc phá đường, chặt cây, lập chướng ngại vật quốc lộ 1 đoạn An Lộc, Dầu Giây và chặn chi viện từ Xuân Lộc xuống Trảng Bom. Đội pháo binh tỉnh Thủ Biên bắn vào ga Hố Nai. Đại đội Lam Sơn tấn công vào đồn lính Pạt-ti-dăng ở sân banh thị trấn Trảng Bom; bị tấn công bất ngờ, bọn địch trong Yếu khu chống cự yếu ớt, bọn địch ngoài sân banh bỏ chạy tán loạn, không kịp chống trả. Sau đó cùng với cán bộ, du kích thị trấn Trảng Bom đấu tranh, tuyên truyền giải tán tề ngụy trong thị trấn.
Quân ta đã làm chủ được tình hình ở Yếu khu Quân sự Trảng Bom; tiêu diệt 50 tên địch, bắt sống 50 tên khác; thu 200 súng trong đó có: 03 đại liên, 06 trung liên, 02 súng cối 81 ly, phá hủy 02 xe bọc thép và hàng chục tấn đạn dược, lương thực, thực phẩm, hơn 100.000 tiền Đông Dương và một số Đô la Mỹ. Toàn bộ chiến lợi phẩm thu được, ta dùng xe chuyển về Chiến khu Đ an toàn. Đến 5 giờ sáng ngày 21/7/1951, toàn bộ lực lượng của ta tham gia trận đánh rút về căn cứ an toàn. Trong trận đánh lịch sử này, về phía ta, hy sinh 02 đồng chí và bị thương 02 đồng chí của Đại đội Lam Sơn.
